Kransæðasjúkdómar – áhættuþættir

Margra ára rannsóknir hafa sýnt að ákveðin líkamseinkenni og lífsvenjur valda því að sumum er hættara við því að fá kransæðasjúkdóm en öðrum.

Kallast þessir þættir áhættuþættir og eru nú níu þeirra þekktir.

Áhættuþáttum er skipt í þrjá flokka:

Persónulegir þættir

  • Kyn
  • Erfðir, kynþáttur

Þættir tengdir lifnaðarháttum og undirliggjandi sjúkdómsástandi

  • Há blóðfita
  • Hár blóðþrýstingur
  • Sykursýki

Þættir tengdir lifðnaðarháttum

  • Reykingar
  • Hreyfingarleysi
  • Offita
  • Streita

Lítið er hægt að gera varðandi persónulegu þættina en hægt er að draga úr áhrifum hinna þáttanna. Með því að losa sig við áhættuþætti minnkar áhættan á frekari æðakölkun og jafnvel kransæðastíflu.

Ekki er æskilegt að ætla sér að breyta mörgum lífsvenjum í einu. Ef hætt er að reykja er óheppilegt að fara í megrun á sama tíma. Að taka á einum áhættuþætti getur haft jákvæð áhrif á annan. Þannig mun t.d.regluleg hreyfing leiða til þess að viðkomandi léttist en það hefur aftur áhrif á blóðþrýstinginn og blóðfituna. Reglubundin hreyfing dregur auk þess úr streitu og áhrifum hennar.

Efnisyfirlit

Kyn

Karlmönnum undir fimmtugsaldri er hættara við að fá kransæðasjúkdóma en konum á sama aldri. Það er m.a. vegna þess að konur hafa meira af HDL, góða kólesterólinu, sem verndar þær fyrir kransæðasjúkdómi meðan þær eru á barneignaraldri. Eftir tíðahvörf eykst tíðni kransæðasjúkdóma hjá konum verulega.

Erfðir

Ljóst þykir að líkur á kransæðasjúkdómi liggja í erfðum. Lítið er hægt að gera í því annað en að draga enn frekar úr áhrifum annarra áhættuþátta.

Hár blóðþrýstingur

Hár blóðþrýstingur einn og sér eykur líkurnar á hjarta- og æðasjúkdómum, en hættan margfaldast ef viðkomandi reykir einnig, hefur hátt kólesteról og/eða er með sykursýki.

Hár blóðþrýstingur getur varað í mörg ár án þess að viðkomandi finni fyrir því. Höfuðverkur getur verið einkenni um að blóðþrýstingur sé hár en oftast er hann án einkenna.

Blóðþrýstingur er mælikvarði á kraftinn sem hjartað þarf að beita til að dæla blóði um líkamann.

Sá þrýstingur, sem hjartað beitir þegar það dregur sig saman (dælir), er kallaður slagþrýstingur eða efri mörk. Þegar hjartað slakar á, milli samdrátta, fellur þrýstingurinn. Það er kallaður bilþrýstingur eða neðri mörk.

Blóðþrýstingur er einstaklingsbundinn og breytilegur yfir sólarhringinn.

Þegar verið er að hlaupa, bera þunga hluti, klippa trén, fara í kalda sturtu, æsast eða reykja sígarettu, hækkar blóðþrýstingurinn. Hann lækkar þegar slappað er af og er lægstur við svefn. Allt þetta er eðlilegt en þrýstingurinn er talinn of hár ef hann fer yfir 140/90 í hvíld við endurteknar mælingar. Ein mæling nægir ekki til að greina háþrýsting vegna þess hve breytilegur hann er, til þess þarf fleiri mælingar yfir ákveðinn tíma.

Þegar blóðþrýstingurinn er hár eykst þrýstingurinn á slagæðaveggina og getur valdið skemmdum í þeim. Hár blóðþrýstingur eykur þannig líkurnar á æðakölkun og þar með líkurnar á blóðtappa í hjarta (kransæðastíflu) eða heila. Hann hefur einnig skaðleg áhrif á nýrun og getur valdið hjartabilun.

Ef blóðþrýstingurinn er hár þarf hjartað að erfiða meira til að koma blóðinu um líkamann. Það getur hjartað venjulega gert í mörg ár með því að vöðvinn þykknar og styrkist en með tímanum lætur hjartað undan álaginu. Einkenni þess er þungur hjartsláttur, mæði við áreynslu og bjúgur á fótum.

Margar ástæður geta verið fyrir of háum blóðþrýstingi. Það getur tengst erfðum og/eða verið afleiðing lífsvenja (lifnaðarhátta), t.d. kyrrsetu, offitu, lélegs mataræðis og streitu. Oftar en ekki er orsökin ekki kunn. Í flestum tilfellum er hægt að lækka blóðþrýstinginn með réttri meðferð og draga þannig úr hættu á líffæraskemmdum.

Góð ráð til að halda blóðþrýstingi niðri:

  • Fara reglulega í eftirlit.
  • Halda kjörþyngd.
  • Hætta að reykja.
  • Stunda reglubundna hreyfingu.
  • Draga úr spennu og streitu.
  • Gæta hófs í saltneyslu.
  • Gæta hófs í neyslu áfengis.
  • Taka lyf skv. fyrirmælum læknis, ef við á.
  • Forðast lakkrís.

Sykursýki

Sykursýki eykur líkur á hjarta- og æðasjúkdómum. Hægt er að draga úr þeim l&iacu te;kum með því að halda sjúkdómnum í skefjum.

Sykursýki kemur vegna truflunar á sykurefnaskipt-um og einkennist af of miklu sykurmagni í líkamanum. Alvarlegur fylgikvilli sykursýki getur veriðmyndun æðakölkunar.

Til eru 2 tegundir sykursýki. Tegund 1 (áður kölluð insúlínháð sykursýki)greinist helst hjá ungu fólki. Tegund 2 (áður kölluð insúlínóháð eða fullorðinssykursýki) greinist oftast hjá fólki sem komið er yfir fertugt. Flestir í þeim hópi eru of þungir.

Einkenni sykursýki eru þorsti, mikil þvaglát, þreyta, kláði við þvagrás, sjóntruflanir, pirringur í fótum o.fl. Ef þessara einkenna verður vart er æskilegt að láta athuga blóðsykurinn.

Ef sykursýki er til staðar er nauðsynlegt að reyna að endur-skapa það jafnvægi á blóðsykrinum, sem hefur tapast. Það er hægt að gera með mataræði, hreyfingu og lyfjum. Mjög áríðandi er að halda kjörþyngd og forðast offitu.

Reykingar

Við reykingar eykst áhættan á kransæðastíflu. Hættan er álíka hjá þeim sem reykja vindla og þeim sem reykja sígarettur.

Við reykingar berst töluvert af hættulegum efnum í líkamann. Eitt af þeim er kolsýrlingur og hann er talinn helsta orsök æðaskemmda hjá reykingafólkiHann dregur úr getu blóðsins til að flytja súrefni og stuðlar að því að vöðvar líkamans, þar með talinn hjartavöðvinn, fá minna súrefni en ella. Við það starfar hjartað ekki eins vel og æskilegt er.

Reykingar hafa einnig áhrif á hjarta- og æðakerfi af öðrum sökum.

Vitað er að:

  • Reykingar auka magn blóðfitu (kólesteról í blóði).
  • Reykingar auka líkur á blóðtappamyndun (auka samloðun blóðflagna sem getur leitt til blóðtappa).
  • Reykingar herða á púlsinum, sem er aukin vinna fyrir hjartað.

Um leið og hætt er að reykja batnar súrefnisflæðið til hjartans. Ef viðkomandi hefur fengið kransæðastíflu og hætt reykingum í kjölfarið, minnkar hættan á annarri kransæðastíflu um helming. Að hætta að reykja er einnig það besta sem hægt er að gera gegn æðakölkun í fótum. Ef hætt er að reykja minnka líkurnar á hjartaáfalli stórlega.

Hreyfingarleysi

Áhrif hreyfingarleysis eru m.a. minnkað þol og úthald, vöðvaslappleiki,offita o.fl. Rannsóknir sýna að regluleg líkamsþjálfun dregur úr líkum á kransæðasjúkdómi, eykur afkastagetu hjartans og hefur góð áhrif á blóðflæði um líkamann. Auk þess veitir þjálfun vellíðan, losar um streitu, eykur sjálfstraust, styrkir vöðvana, lækkar blóðfitu og hjálpar fólki að losna við aukakílóin.

Með reglulegri líkamsþjálfun er átt við 30 mínútna þjálfun daglega, t.d. röska göngu. Mælt er með þjálfun sem reynir á hendur og fótleggi, t.d. göngu, sund, hjólreiðar eða dans. Gott er einnig að auka hreyfingu í dagsins önn; velja stigann í stað lyftu, fara gangandi stuttar vegalengdir í staðinn fyrir að nota bílinn o.s.frv.

Ráðlegt er að gera þjálfunaráætlun sem hentar viðkomandi og honum finnst skemmtileg. Þá er auðveldara að fylgja henni.

Offita

Offita er einn áhættuþáttur kransæðasjúkdóma sem oft er rætt um en allt of sjaldan tekinn alvarlega. Þeir, sem er of þungir, hafa oftar en aðrir háan blóðþrýsting, hátt kólesteról og skert sykurþol. Þeir eur því í margfalt meiri hættu en aðrir að fá kransæðasjúkdóma.

Rannsóknir hafa sýnt að ef þeir, sem eru of þungir, létta sig, hefur það áhrif á þessa þætti, þ.e. blóðþrýstingur lækkar,kólesteról lækkar og sykurþol eykst. Þannig mælir allt með því að megrun sé besti kosturinn fyrir þann sem er of þungur.

Mittismálið er góður mælikvarði á það hvort viðkomandi er of feit/ur. Fitan, sem sest á maga og mjaðmir, virðist auka líkurnar á hjarta- og æðasjúkdómum.

Oft nægir að léttast um 5-10% af líkamsþyngdinni til að draga verulega úr aukaverkunum offitu. Mikil og/eða hröð megrun er ekki æskileg til að ná auknu heilbrigði.

Það eru litlu hlutirnir sem við gerum dag eftir dag sem skipta máli. Það að gera lítils háttar breytingar á daglegum venjum, eins og að ganga eða hjóla til og frá vinnu, ganga stiga í stað þess að nota lyftu, fara í sund og gönguferðir, er oft vænlegra til árangurs en krefjandi íþróttaiðkun sem tiltölulega fáir geta stundað. Röskleg ganga í 30 mínútur á dag eykur brennsluna. Gerðu þjálfunaráætlun sem hentar þér og farðu eftir henni.

Hvað mataræðið varðar skiptir mestu máli að fæðið sé fjölbreytt, að fitu og sykri sé stillt í hóf en borðað sé mikið af grænmeti og ávöxtum. Ef viðkomandi borðar meira en hann brennur fær líkaminn of mikla orku sem hann safnar upp sem fituforða.

Æskilegt er að temja sér að útbúa góðan mat án óþarfa fitu eða sykurs, t.d. úr matreiðslubókunum Af bestu lyst I og Af bestu lyst II. óhófleg streita getur haft jákvæð áhrif og aukið dagleg afköst en fari hún yfir visst mark skaðar hún heilsuna og er þá orðin ein af áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma.

Streita

Heimur nútímamannsins er hlaðinn alls konar áreiti og spennu. Hraðinn er mun meiri en áður tíðkaðist. Stundum þarf að fást vi&eth ; langvinna streitu eða daglegt áreiti sem sífellt endurtekur sig. Líkaminn bregst við slíku áreiti með streituviðbrögðum. Ótal breytingar verða á líkamsstarfseminni sem eiga að gera líkamann hæfari til að takast á við mögulega hættu eða flýja hana.

Þetta veldur auknu álagi á hjartað. Ef líkaminn nær ekki að slaka á leiðir það til stöðugrar spennu sem getur valdið vöðvabólgu, svefntruflunum, magasári og hjartasjúkdómum. Langvinn streita er óheppileg fyrir hjartað, meðal annars vegna þess að hún hækkar blóðþrýstinginn, herðir á hjartslættinum og eykur magn storkuþátta í blóðinu.

Mikilvægt er að gera sér grein fyrir hvað veldur streitu í eigin lífi og hvernig hægt er að bregðast við henni.

Ákveðnir þættir auka neikvæð áhrif streitunnar, t.d. óhófleg kaffidrykkja, reykingar, óreglulegt mataræði, mikið sælgætisát og sykurdrykkir.

Þeir sem eru haldnir streitu:

  • Finnst þeir alltaf þurfa að flýta þér.
  • Finnst þeir alltaf vera á síðustu stundu.
  • Verða fljótt pirraðir.
  • Eiga erfitt með að einbeita þér.
  • Eru gleymnir.
  • Finnst þeir alltaf vera þreyttir.
  • Eru óþolinmóðir.
  • Njóta ekki lífsins eins vel.

Nokkur góð ráð til að draga úr streitu:

  • Fyrsta skrefið er að gera sér grein fyrir hvað veldur streitunni.
  • Hafa ber í huga að enginn er ómissandi.
  • Ekki er hægt að þóknast öllum.
  • Læra að hlusta á fólk.
  • Forðast pirring.
  • Ekki reyna að gera 100 hluti í einu.
  • Skipuleggja tíma sinn.
  • Raða verkefnum í forgangsröð.
  • Draga úr koffínneyslu og sykuráti.
  • Hreyfa sig reglulega.

Hafðu í huga:

  • Hvers ætlast þú til af sjálfri/sjálfum þér?
  • Minnkaðu við þig vinnuna ef þú ert undir álagi.
  • Ertu tilbúin/n að fórna heilsunni fyrir vinnuna?
  • Lærðu að segja „nei“.
  • Reyndu að forðast tilfinningalegt uppnám.
  • Talaðu um vandann.
  • Slökun getur verið hjálpleg.

 

Inga Valborg Ólafsdóttir er höfundur Hjartabókarinnar sem gefin var út 2003 og er fræðslu- handbók fyrir hjartasjúklinga.

Grein þessi birtist 3. april 2004

Höfundur greinar