E-vítamín

Almennt um E-vítamín

E-vítamín er samheiti yfir efnin tókóferól og tókótríenól. Í líkamanum eru átta mismunandi myndir þessara efna sem öll hafa verkan E-vítamíns.

E-vítamín í venjulegum mat er að mestu leyti af þeirri gerð sem kallast a-tókóferól, (alfa tókóferól). Það er sú gerð sem er virkust í líkamanum. Þetta er líka sú gerð sem oftast er í E-vítamíntöflum.

E-vítamín eru fituleysanleg og því ætti að taka inn E-vítamín með fituríkum máltíðum svo að þarmarnir taki það greiðlega upp.

Virkasta gerðin er svokallað d-alfa-tókóferól sem ásamt beta-tókóferóli er algengasta gerðin í líkamanum.

E-vítamín örvar ónæmiskerfið og einstaka rannsóknir benda til þess að inntaka E-vítamíns í miklu mæli, minnki hættuna á blóðtappa í hjartanu. Því síðastnefnda má m.a. þakka eiginleikum E-vítamíns sem hindra oxun kólesteróls.

Hvernig nýtir líkaminn E-vítamín?

E-vítamín er andoxunarefni.
Af sömu ástæðu er E-vítamíni bætt í matvæli til að koma í veg fyrir að fitan þráni. E-vítamín eykur nefnilega geymsluþol fituríkra matvæla. Ef fjölómettaðra fitusýra er neytt í talsverðum mæli eykst líka þörfin fyrir E-vítamín.

E-vítamín eru þó iðulega í þeim matvælum sem í eru fjölómettaðar fitusýrur.

Í hvaða fæðu er E-vítamín?

E-vítamín er uppleysanlegt í fitu og er þá uppleyst í þeirri fitu sem neytt er með matnum.

Fæða sem inniheldur yfirleitt mikið af E-vítamíni:

• jurtaolía
• smjörlíki
• eggjarauða
• smjör
• hnetur og fræ
• fiskur
• morgunkorn
• kjöti
• grænmeti og ávextir

E-vítamín er tekið upp í þeim hluta smáþarmanna sem er næst maganum (á latínu jejunum).

Venjulega er aðeins tekið upp um það bil helmingur þess E-vítamíns sem neytt er.

Hvað má taka mikið af E-vítamíni?

Dagskammtur karla er að meðaltali um 9 milligrömm af E-vítamíni og 8 milligrömm hjá konum.

Upptaka E-vítamíns í þörmunum er aðeins um það bil fjórðungur af því sem neytt er.

– Það er mjög sjaldgæft að fólk fái of stóran skammt af E-vítamíni.

Hvernig lýsir E-vítamínskortur sér?

Meðalinntaka E-vítamíns er svipuð og ráðlagður dagskammtur. Hjá heilbrigðu fólki verður ekki vart áhrifa af E-vítamínskorti þótt neysla þess sé of lítil um tíma. E-vítamínskortur gerir einkum vart við sig hjá einstaklingum með skerta fituupptöku, fyrirburum og fólki með arfgenga sjúkdóma í rauðu blóðkornunum.

Sjúkdómar í lifur og briskirtli geta valdið meltingarkerfinu erfiðleikum við að brjóta niður fituna í matnum og sem áður sagði er E-vítamín í fituhluta matarins og þá getur orðið skortur á því. Léleg upptaka E-vítamíns hefur til lengdar áhrif á taugakerfið og þreyta sest í vöðvana og jafnvægis- og sjóntruflanir gera vart við sig. Þá er nauðsynlegt að gefa inn E-vítamín í miklum mæli.

Einkenni koma ekki fram í taugakerfinu fyrr en eftir mörg ár hjá fólki sem verður fyrir því að fituupptakan bregst, t.d. við:

• glútenóþol
• slímseigjukvilla (cystic fibrosis)
• minnkaða virkni briskirtils (t.d. vegna sýkingar í briskirtli)
• skorpulifur (vegna þess að gallrásin stíflast)

Ef börn eru haldin meðfæddum sjúkdómi sem hefur í för með sér lélega upptöku fitu (t.d. gallrásarstíflu) verður fljótlega vart sterkra einkenna.

Hjá kornabörnum sem nærast á mjólkurdufti sem er E-vítamínsnautt geta einkenni E-vítamínsskorts komið fram sem sár á húðinni.

Hvernig er ráðin bót á E -vítamínskorti?

Ef einkenni eru um E-vítamínskort er ráðin bót á því með 200-400 milligramma dagskammti.

Fólk sem á erfitt með upptöku E-vítamíns, fær tvöfaldan skammt. Samhliða meðferðinni er fylgst með magni E-vítamíns í blóðinu með því að fara reglulega í blóðprufu.

Fyrirburar sem vega minna en eitt og hálft kíló eiga að fá 5 milligrömm af E-vítamíni á dag, frá því að þau eru vikugömul og þar til þau hafa náð tveggja kg. þyngd. Fái barnið ekki viðbótar E-vítamín, endar það með blóðskorti sem rakinn er til galla í rauðu blóðkornunum.

Hvað ber að varast?

Það er ekkert sem þarf að varast.

Hvers þurfa barnshafandi konur að gæta?

Kornabörn sem fá mjólkurduft án E-Vítamíns er hætt við einkennum sem fylgja skorti. Ef einhver grunur er á E-vítamínskorti er réttast að tala við lækni.

Hvernig lýsir of stór skammtur af E-vítamíni sér?

Úr því að þvagið er fitulaust getur umframmagn af fituleysanlegu E-vítamíni ekki skilist úr með þvaginu heldur verður að fara út með gallinu. Samt sem áður eru of stórir skammtar fáíðir.

Ef neytt er meira en eins gramms á dag, getur það valdið höfuðverk og þrautum í iðrum en það er ekki oft sem slíkt gerist.

Gríðarleg neysla á E-vítamíni (10 gr. á dag) hefur valdið verri frjósemi um skamman tíma hjá körlum og konum.

Er eitthvað sem þarf að varast (þungun, of stór skammtur og aukaverkanir)?

Þeir sem fá blóðþynnandi lyf, eða eru í áhættuhóp vegna heilablæðinga,ættu að hafa samráð við lækni áður en þeir hefja töku E-vítamíns, því áhrif lyfjanna geta aukist við neyslu E-vítamíns.

Greinin birstist fyrst árið 1999 en var uppfærð 22.apríl 2020